سرآغاز جنبش دانشجویی در ایران

در این یادداشت در صددیم تا به اختصار، دریابیم که بستر ی و اجتماعی ایران در دهه 30 تحت تاثیر چه شرایطی بوده که پیامد آن، شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی و ضد استعماری نظیر جنبش دانشجویی در ایران است.

اگرچه تا پیش از دهه 30 شاهد برخی جنبش‌ها و حرکت‌های جمعی نظیر جنبش تنباکو و یا نهضت مشروطه‌خواهی بودیم، اما آنچه مراد ما از جنبش اجتماعی است، متفاوت است از آنچه قبلا در ایران رخ داده است. شاید بتوان گفت عمل جمعی و جنبش اجتماعی ضد استعماری در معنای جامعه شناختی آن برای اولین بار پس از کودتای 28 مرداد در ایران شکل گرفت که نقطه اوج و انسجام یافته آن، شکل‌گیری و آغاز نهضت انقلاب در سال 1342 به رهبری امام خمینی بود که با سازماندهی و راه‌اندازی یک جنبش فراگیر ضد شاه، چه در داخل ایران و چه در دوران تبعید توانستند در یک پروسه نسبتا طولانی، زمینه وقوع انقلاب اسلامی را پس از قرن‌ها استبداد و دیکتاتوری رژیم‌های فاسد ی به پیروزی برسانند.

پس از کودتای آمریكایی 28 مرداد، شاه به کمک اربابان خود به صحنه ی ایران بازگشت. پیدایش این شرایط صرفا یک حرکت ی در جهت کسب مجدد قدرت رژیم کودتا نبود، بلکه بسیاری از ت‌ها و کنش‌های شاه در حوزه مسائل داخلی، تغییر اساسی کرد و به تعبیری با خصومت دو چندان نسبت به مردم،برنامه‌ریزی برای حاکمیت تازه به قدرت رسیده را آغاز نمود. تشکیلات رژیم اقتدارگرا با حمایت رهبران فئودال و همینطور دستگاه‌های نظامی، تداوم یافت و وابستگی ی به دولت آمریكا تشدید شد.

سال‌های پس از کودتا نشان می‌دهد که نیتی‌های ی و تنگ‌تر شدن فضای عمل ی برای بسیاری از کنشگران فعال در عرصه ت غیرقابل‌تحمل بوده و به همین منظور محدودیت‌های اجتماعی و ی به شدت ملموس گشت. تأسیس سازمان امنیت و اطلاعات کشور (ساواک) به منظور تقویت کنترل ی از اتفاقات برجسته و همینطور حوادث دیگر نظیر سرکوب فداییان اسلام نشان از محدودسازی حوزه ت در طول دهه 30 بود تا جایی که در اواخر سال 1339، مقامات ی آمریكا وضع ایران را نگران‌کننده توصیف می‌کنند و یکی از مسئولان وزارت خارجه این کشور در گزارش مفصلی، پس از بررسی دقیق نیروهای اپوزیسیون و تاکید بر بی اعتباری روز افزون شاه، دستورالعملی 14 ماده‌ای را ارائه می‌کند تا شاه را از خطر سقوط مجدد رهایی بخشد.

موضوعات مطرح شده به شیوه‌ای روشن بیان می‌کند که زمینه‌های ی پس از کودتا به شدت نامساعد بوده است. نیکسون چند ماه پس از کودتا و برای بازدید از پروژه ی ــ نظامی ایالات متحده در ایران به تهران آمد تا نتایج ی کودتا را از نزدیک مشاهده کند و ضمنا از همان دانشگاهی که اولین حرکت‌های جنبش دانشجویی در آن اتفاق افتاد،دکترای افتخاری کسب کند. اعتراض به حضور این مقام آمریكایی از روزهای قبل از شانزدهم آذر ماه آغاز شد و در این روز به اوج خود رسید که شاه با حمایت ارتش نظامی خود جنایت خونین بی‌سابقه‌ای را در دانشگاه تهران کارگردانی کرد و خوش‌رقصی خود را برای ایالات متحده بیشتر از قبل به نمایش گذاشت.این جنایت اگرچه توانست سفر آرامی را برای نیکسون فراهم سازد اما بعد‌ها سبب ساز یک حرکت گسترده جمعی علیه رژیم بود.تقابل رسمی شاه با مردم و آشکار شدن چهره حقیقی و خود فروخته شاه در این روز تاریخی نمایان گشت.

در شانزدهم آذر ماه بود که جنبش دانشجویی ایران با یک هویت ضد آمریكایی و ضد استعماری در صحنه ی ایران شناخته شد.اگر کمی به مفهوم جنبش اجتماعی بازگردیم متوجه می‌شویم که اساسا جنبش‌ها متمرکز بر کنش‌هایی هستند که خارج از محدوده نهادهای رسمی شکل می‌گیرند و از همین طریق می‌توان با برخی مفاهیم نظری به بررسی جنبش دانشجویی پرداخت.اگرچه این جنبش نوپا در سال‌های آغازین دهه 30 به شکل یک سازمان رسمی در نیامده بود و اینکه دستورالعمل ی و راهبردی مشخصی نداشت اما بی گمان ماهیت دگرگون ساز و استعمار ستیز دانشجویان ایرانی قابل انکار نیست و همین مسئله موجب شکل گیری سازمان دانشجویی منسجمی در سال‌های بعد شد.

اسملسر» به عنوان یکی از نظریه پردازان جنبش اجتماعی شروطی را در مورد منشا عمل جمعی به طور عام و جنبش اجتماعی به شکل خاص مطرح می‌کند.این نظریه به شکل نسبی قابلیت تبیین حرکت دانشجویان در شانزدهم آذر را در قالبی جامعه شناختی دارد که اجمالا به شروط اساسی این نظریه اشاره ای داریم.

ـ زمینه‌های ساختاری (شکل گیری کودتا و آشکار شدن نفوذ ایالات متحده به عنوان نمادی از امپریالیسم برای نفوذ درشالوده ساختار ی ایران(

ـ فشارهای ساختاری (تغییر ت‌های داخلی شاه و فشار بر نیروها و گروههای ی جهت محدود سازی فعالیت‌ها)

ـ گسترش باورهای تعمیم یافته (اثبات خیانت شاه و بی کفایتی ی وی به مردم و شکاف بیش از اندازه حاکمیت با مردم(

ـ عوامل شتاب دهنده (ت‌ها و اقدامات ضد مردمی شاه که مصادیق آن در تاریخ معاصر به وفور یافت می‌شود)

با شروط ذکر شده برای شکل‌گیری جنبش دانشجویان در دهه 30 به درک صحیحی از اهداف این جنبش می‌رسیم. جنبشی که سرآغاز یک حرکت تاریخی،ضد رژیم در بعد داخلی و ضد آمریكایی در بعد بین‌المللی‌ بود. این باورهای اجتماعی و زمینه‌های مبارزاتی دانشجویان در چارچوب مفاهیم جامعه شناسی ی، زمینه‌ساز شکل‌گیری جنبش دانشجویی ایران به شمار می‌آید. شانزدهم آذر در واقع شروع یک عمل ی در راستای مبارزه با امپریالیسم بود و به نوعی اولین نشانه‌های ظهور و واکنش جنبش دانشجویی در چالش با مسائل ی کشور در اعتراض به ت‌های رژیم تلقی می‌شد. بی‌شک بسیاری از تحولات ی و بحران‌های داخلی و احساس خطر کردن‌های رژیم در طول دهه 30 تحت تاثیر این حرکت دانشجویان بود.

نکته‌ای که در انتها باید به آن توجه داشت، حراست از اصالت جنبش دانشجویی در تاریخ معاصر ایران است. پوشیده نیست که جنبش دانشجویی در سال‌های نهضت انقلابی امام در داخل و خارج از کشور سرمنشأ برکات عظیم برای ملت ایران بوده است. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی دانشجویان همواره پشتیبان ارزش‌های انقلابی و کرامات انسانی بوده‌اند. آنچه امروز پس از گذشت چندین دهه از حادثه خون بار شانزدهم آذر بر ما ضرورت می‌یابد، حفظ آرمان‌خواهی‌های جنبش دانشجویی است که سر لوحه آن مبارزه با دشمنان ایران و تلاش برای حفظ استقلال و آزادی ایران عزیز است.

منبع: تابناك